Οι στάχτες του Γκράμσι

Αναδημοσίευση από την Κυριακατικη ΑΥΓΗ (25/1/2009)

"Οι στάχτες του Γκράμσι



του Δημητρη Αρβανιτακη
Θυμάστε πώς πέθανε ο Σούμπερτ; Στην έσχατη στιγμή, την ώρα που θάμπωνε το φως της γης, ένας μαύρος άνθρωπος πάσχιζε να τον μεταλάβει. Κι εκείνος που έζησε ως άθεος, ανήμπορος πλέον και σχεδόν πέρα από το σύνορο της ζωής, έσφιγγε το στόμα του, αγωνιζόταν να μην πάρει τη μετάληψη? η νίκη του θα ήταν να πεθάνει όπως ήθελε. Μόνον αυτό…

Αλλά φαίνεται πως ο αγώνας συνεχίζεται ακόμη κι όταν έχουν πεθάνει οι νεκροί! Το τελευταίο θύμα είναι ο θεμελιωτής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ιταλίας. Ιδού. Εδώ και λίγες μέρες ένας βαρυγδουποβαρύγδουπος μονσινιόρ της ρωμαϊκής Κούρια, στηριζόμενος στη μαρτυρία μιας νοσοκόμας, παρούσας στις τελευταίες στιγμές του Αντόνιο Γκράμσι, εδήλωσε: "[…] Τα Χριστούγεννα, κατά την τελευταία αρρώστια του, οι νοσοκόμες έφεραν στους ασθενείς την εικόνα του Ιησού για να την ασπαστούν. Δεν την πήγαν στον Γκράμσι κι εκείνος ερώτησε: 'Γιατί δεν την φέρατε σε μένα;' Του την έφεραν κι εκείνος την ασπάστηκε. Πέθανε σύμφωνα με τα μυστήρια της εκκλησίας, επιστρέφοντας στη θρησκεία της παιδικής του ηλικίας" (Corriere della Sera, 25 και 26.11.2008). Οι Times εδημοσίευσαν την είδηση με τίτλο "Ο θεμελιωτής του ιταλικού κομμουνισμού μεταστράφηκε στην επιθανάτια κλίνη του" (25.11.2008) κι όποιος επισκεφθεί τη Wikipedia θα βρει ήδη(!) την είδηση ενταγμένη στη βιογραφία του Ιταλού στοχαστή και πολιτικού.
Αλλά δεν είναι η πρώτη φορά που η Καθολική Eκκλησία αναφέρεται στο ζήτημα. Τριάντα ένα χρόνια πριν, στα "μολυβένια χρόνια" της Ιταλίας, και πάλι με βάση μιαν ανάλογη μαρτυρία, το Βατικανό είχε επιχειρήσει τον ίδιο στόχο. Και τότε, αλλά και σήμερα, φαίνεται ότι η προσπάθεια συνάντησε όχι ευνοϊκή αποδοχή. Ο Αουρέλιο Λέπρε, συγγραφέας μιας σπουδαίας βιογραφίας του Γκράμσι ("Ο φυλακισμένος", εκδ. Λατέρτσα), δηλώνει σήμερα ότι δεν υπάρχει καμία σχετική απόδειξη, ενώ παραθέτει ένα ντοκουμέντο του 1933, σύμφωνα με το οποίο ο Γκράμσι είχε ζητήσει από τους οικείους του "αν τυχόν κατά τις τελευταίες ώρες του δεν είχε διαυγή συνείδηση, να μην αφήσουν να τον εμπλέξουν σε θρησκευτικά μυστήρια, τα οποία απεχθανόταν". Ο πρόεδρος του Ινστιτούτου Γκράμσι, ο ιστορικός Τζουζέππε Βάκκα, αφού επισημάνει ότι από πουθενά δεν τεκμαίρεται ο ισχυρισμός του Βατικανού, σημειώνει: "Προφανώς δεν θα ήταν σκάνδαλο (σσ. αν πράγματι μετάλαβε), ούτε θα άλλαζε τίποτα", ενώ ο Λουτσιάνο Κάνφορα είναι περισσότερο κι από σαφής: "Ποιος ξέρει αν σε λίγο δεν ανακαλυφθεί και μια θρησκευτική μεταστροφή του Στάλιν; Πέρα απʼ τʼ αστεία, όμως, ας προσκομίσουν αποδείξεις ή ας σωπάσουν. Το να προσπαθείς να εκμεταλλευτείς την αδυναμία του ετοιμοθάνατου είναι μια παλιά συνήθεια του κλήρου, και φαντάζομαι ότι οι παπάδες τη θεωρούν ως μια συμπεριφορά με καλό σκοπό. Αλλά, κατά τη γνώμη μου, είναι μια μάλλον αηδιαστική συμπεριφορά, που ταιριάζει σε όρνια". Ο Φραντσέσκο Κοσσίγκα, βέβαια, εδήλωσε ότι "Αφού το λέει ο μονσινιόρ Ντε Ματζίστρις, δεν μπορεί παρά να είναι αλήθεια".
Ο Ιταλός στοχαστής και πολιτικός (1891-1937) είχε συλληφθεί, αν και βουλευτής, από το φασιστικό καθεστώς τον Νοέμβριο του 1926 (η περίφημη φράση του Μουσολίνι: "Αυτό το μυαλό πρέπει να πάψει να λειτουργεί για είκοσι χρόνια") και λόγω της ολέθριας κατάστασης της υγείας του αφέθηκε ελεύθερος την 21η Απριλίου του 1937. Έξι μέρες μετά, πέθανε σε μια κλινική της Ρώμης: 46 χρονών. Ο τάφος του, στο αγγλικό νεκροταφείο, είναι κοντά σ' εκείνον του Σέλλευ. Στην επιτύμβια στήλη γράφεται μόνο: "Cinera Antonii Gramsci", φράση που αποτέλεσε τον τίτλο της πιο σπουδαίας ποιητικής συλλογής του Πιερ Πάολο Παζολίνι (κι απ' όπου τούτο το άρθρο κλέβει τον τίτλο του)… Η παγκόσμια σκέψη τού χρωστάει τα Τετράδια της φυλακής, τα μεθοδολογικά εργαλεία και τις θέσεις για τη λογοτεχνία και την εθνική ζωή, τις αναλύσεις για τη φύση του ιταλικού "Ριζορτζιμέντο", έννοιες όπως "ηγεμονία", "ηγεμονική κουλτούρα", "διανοούμενοι" κ.λπ., πράγματα που αποτελούν πλέον κοινό νόμισμα στην πόλη των εννοιών.
Μετάλαβε λοιπόν ή όχι ο Αντόνιο Γκράμσι; Ποιος τον κέρδισε; "Εμείς" ή "εκείνοι"; Θα μπορούσε να θυμηθεί κανείς το παιδικό παιχνίδι: "--Σας πήραμε, σας πήραμε φλουρί κωσταντινάτο! --Μας πήρατε, μας πήρατε βαρέλι δίχως πάτο!" Αλλά όχι. Γιατί, όπως αναφέρθηκε, το ζήτημα δεν είναι η επιθανάτια αγωνία: Το ενδεχόμενο σκότισμα του μυαλού την τελευταία στιγμή μπορεί να ακυρώσει τη ζωή, τη σκέψη, τον ιστορικό ρόλο ενός ανθρώπου; Όχι λες εσύ, ναι λένε οι μαυροφόροι κήνσορες της ανθρώπινης ιστορίας! Γιατί το παιχνίδι --το γνωρίζουν καλά αυτό όλες οι εξουσίες!-- παίζεται πρώτα (ή μήπως να πω: αποκλειστικά;) στο επίπεδο του συμβολικού. Πρέπει να υποσκαφτεί το "είδωλο". Πρέπει να αρχίσει να σέρνεται στις ρούγες το: "Έλα, μωρέ, όλοι τα ίδια είναι" και το: "Ακόμη και οι άθεοι, την ύστατη στιγμή προστρέχουν στη χάρη του θεού". Μήπως δεν ξετρυπώνει κάθε τόσο εκείνη η φρασούλα για τον Νίτσε που τον είδαν, λέει, να γονατίζει δακρυσμένος μπροστά σε μιαν εικόνα του Σταυρωμένου;
Μετάλαβε λοιπόν ή όχι ο Αντόνιο Γκράμσι; Ακόμη κι αν αυτό καθεαυτό δεν έχει καμία σημασία, έχει εντέλει μέγιστη σημασία, αφού πίσω από την αμφισβήτηση του θάρρους και της συνέπειας του Ιταλού μαρξιστή, κρύβεται μια παντοτινή στρατηγική επιδίωξη της εκκλησίας: Η επιβολή της άποψης ότι δεν υπάρχει ζωή, ελευθερία, ηθικός κώδικας έξω από τον Θεό, έξω από την εκκλησία˙ και ότι ακόμη και οι μέγιστοι αρνητές του θεού, στην ύστατη στιγμή στρέφουν το βλέμμα στη "γλυκύτητα του Ιησού"¨. Είπα: "μια στρατηγική επιδίωξη της εκκλησίας", αλλά ακόμη περισσότερο, πρόκειται για μια στρατηγική επιδίωξη της εξουσίας, κυρίως σήμερα, στόχος της οποίας είναι πρώτα απʼ όλα η απόδειξη της "ανηθικότητας", της "ασυνέπειας", του διαβλητού χαρακτήρα, της αναξιότητας εντέλει όλων εκείνων που αντιτάχθηκαν στον κυριαρχικό λόγο του ηγεμονικού μοντέλου της Δύσης˙ στόχος της οποίας είναι να δειχτεί ότι οι κορυφές του πνεύματος, κυρίως οι ανατροπείς του κυρίαρχου λόγου, ήταν απλώς και μόνον κατασκευασμένες εικόνες˙ ακόμη καλύτερα: αυτοκατασκευασμένες εικόνες, πίσω από τις οποίες κρυβόταν υποκρισία, ψεύδος, βουλιμία, εξουσιομανία˙ άρα μικρότητα, άρα ανηθικότητα.… Τι μάθαμε τα τελευταία χρόνια; Για τα ερωτικά όργια του Σαρτρ και τον απάνθρωπο χαρακτήρα του˙ για τον σταλινισμό του Μπρεχτ˙ για τον θαυμαστή του Μιλόσεβιτς Πέτερ Χάντκε ˙ πρόσφατα για τον καταδότη Μίλαν Κούντερα…
Στον πόλεμο των συμβόλων, η ηθική υπήρξε ανέκαθεν το όπλο των κυρίαρχων τάξεων απέναντι στους ταξικούς αντιπάλους τους, γιατί το μονοπώλιο της ηθικής αντανακλούσε το αυτονόητο, άρα το νόμιμο, της κοινωνικής κυριαρχίας: η εξουσία δεν μπορεί παρά να αναγνώσει στον εαυτό της το ευαγγέλιο της κατάφασης της ηθικής˙ αντιστρόφως, οι αμφισβητίες ήταν πάντοτε ηθικά διαβλητοί: αυτονόητα, εφόσον αμφισβητούσαν το υπαρκτό, άρα το ηθικό. Ακόμη περισσότερο: στη σύγκρουση αυτή, η άρχουσα τάξη έκρινε και κρίνει καταφατικά τον εαυτό της, συλλαμβάνοντάς τον ως σύνολο μέσα στο οποίο εμβαπτίζονται και εξαγνίζονται οι ατομικές συμπεριφορές, αλλά τους αντιπάλους της τους έκρινε και τους κρίνει, στηριζόμενη σε αληθινά ή όχι συμβάντα, ως άτομα˙ μάλιστα ως ανήθικα άτομα: αποτελεσματικές λογικές της κοινωνικής πάλης.
Στη σημερινή λαίλαπα της επανατοποθέτησης των κανόνων, κανένας δεν πρόκειται να γλιτώσει μέσα στον ορυμαγδό της απομυθοποίησης: ο Βεργκικεντόριξ πρέπει και να πατηθεί στον σβέρκο και να αποδειχτεί ανήθικος. Κυρίως δεν θα γλιτώσουν οι "μύθοι" που αποτέλεσαν το "εικονοστάσι των επωνύμων αγίων" της Αριστεράς στον αγώνα της ενάντια στην καπιταλιστική βαρβαρότητα, γιατί βεβαίως η ήττα της Αριστεράς σε πολιτικό επίπεδο, η ήττα των αποκρουστικών εξουσιαστικών ψευδοεικόνων της, δεν είναι αρκετή. Πάνω απ' όλα, πρέπει να δειχτεί ότι οι πάσης φύσεως αριστεροί διανοούμενοι δεν ήταν "δα" καλύτεροι από τον Τσαουσέσκου, άσε που μπροστά στον θάνατο είχαν το θάρρος κουνελιού.

O Δημήτρης Αρβανιτάκης είναι ιστορικός"